Έθιμα, παραδόσεις και προλήψεις γεννήθηκαν με το πέρασμα του χρόνου, προκειμένου να εξασφαλίσουν τη θεϊκή προστασία, να εξευμενίσουν τα καλά και να κρατήσουν μακριά τα κακά πνεύματα, να προλάβουν το «κακό μάτι» για να είναι η βροχή ποτιστική, η γη γόνιμη και ο καρπός πολύς.

Οι αρχαίες δοξασίες ενσωματώθηκαν στη νέα θρησκεία και το χριστιανικό εορτολόγιο, και όχι μόνο, δίνει πολλές ευκαιρίες για τη συνέχιση των αρχαίων αλλά και των νεοτέρων εθίμων.

Τις εθιμικές τελετουργίες συναντάμε πριν από τη σπορά, στη διάρκεια της αναμονής για τη βλάστηση και την ωρίμανση του σπόρου, για τα βοηθητικά ζώα, για το θερισμό κ.λπ.

Για τη σπορά

Στις 14 Σεπτεμβρίου, εορτή του Τιμίου Σταυρού, οι γυναίκες βάζουν λίγο από το σπόρο σε ένα πήλινο πιάτο, το πηγαίνουν στην εκκλησία και το αφήνουν δεξιά από την Ωραία Πύλη για να το ευλογήσει ο παπάς. Ο ευλογημένος σπόρος ανακατεύεται με εκείνον που θα σπείρουν την πρώτη ημέρα της επόμενης σποράς.

Μέσα στο σακί με το σπόρο βάζουν τρεις σκελίδες σκόρδο, για να μην ματιάζεται, ένα καρφί, για να στέκεται όρθιο το καλάμι των σπαρτών, και σπυριά από ρόδι για να γίνουν χοντροί οι σπόροι του σταριού σαν του ροδιού.

Την πρώτη ημέρα που πηγαίνει ο γεωργός για σπορά, φυλάγεται από το «κακό συναπάντημα». Φεύγει νύχτα για το χωράφι του. Ανάβει φωτιά για να βλέπει και χαράζει τις σποριές. Όταν ξημερώσει, γονατίζει προς την Ανατολή, κάνει το σταυρό του και εύχεται «ένα στα είκοσι», δηλαδή κάθε σπόρος να αποδώσει το εικοσαπλάσιο.

Στο χωριό Γιαννωτά της Ελασσόνας, μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, η ημέρα που θα άρχιζε η σπορά κοινοποιούνταν με τον πορτόγυρο (ντελάλη) από την προηγούμενη, με απόφαση του κοινοτάρχη. Το βράδυ αυτό οι νοικοκυρές έπρεπε να επιστρέψουν ό,τι είχαν δανειστεί (ταψί, τηγάνι, πινακωτό κ.λπ.). Επίσης, κάθε ξενομερίτης (κάτοικος άλλου μέρους) έπρεπε να φύγει αμέσως από το χωριό, διότι μπορεί να ήταν γρουσούζης και κακόψυχος και να επηρέαζε αρνητικά τη σπορά.

Στις 21 Νοεμβρίου, γιορτή των Εισοδίων της Θεοτόκου, η σπορά βρίσκεται περίπου στη μέση και γι’ αυτό η Παναγία λέγεται «μεσοσπορίτισσα ή πολυσπορίτισσα». Την ημέρα αυτή βράζουν διάφορα δημητριακά και όσπρια, το πολυσπόρια, και τα πηγαίνουν στην εκκλησία να ευλογηθούν. Έπειτα, όλη η οικογένεια τρώει από αυτά και εύχεται καλή καρποφορία. Λένε πως τα σπαρτά που σπέρνονται μέχρι τις 21 Νοεμβρίου φυτρώνουν γρηγορότερα.

Εξορκίζουν την ανομβρία της άνοιξης με την περιφορά εικόνας και με λιτανείες.

Για το θερισμό

Στη διάρκεια του θερισμού σχηματίζονται σταυροί με θερισιές σε όλο το χωράφι ή στο κομμάτι εκείνο που αφήνεται να θεριστεί τελευταίο και ο καρπός του οποίου θα χρησιμοποιηθεί για την επόμενη σπορά. Από αυτό το κομμάτι πλέκεται το «χτένι» ή «ο σταυρός» που οι γυναίκες τοποθετούν, για το καλό, στο εικονοστάσι μέχρι την επόμενη σπορά.

Το «μάτωμα» είναι μια τελετουργική πράξη που τελείται στο μικρό αθέριστο κομμάτι του χωραφιού. Ο θεριστής χαράζει με το δρεπάνι μια αμυχή στο χέρι του για να στάξει αίμα, προσφορά-θυσία στη γη ως αντάλλαγμα για την παραγωγή της.

Για το αλώνισμα

Όταν τελειώσει το αλώνισμα και το σιτάρι είναι έτοιμο να μεταφερθεί στο σπίτι, ο γεωργός το σταυρώνει με το καρπολόι και το κλείνει σε κύκλο, που χαράζει πάλι με το καρπολόι. Η πρώτη πράξη είναι ευχαριστίας στη θεία δύναμη και η δεύτερη μαγική-φυλακτική, αφού ο κύκλος προστατεύει ό,τι περικλείει και αφήνει απέξω κάθε αρνητική ενέργεια.

Δοξασίες

Πριν ξεκινήσει το ζύμωμα του ψωμιού, σταυρώνεται πρώτα το ζυμάρι.

Αν πέσει κάτω ένα κομμάτι ψωμιού, δεντο πετούν αλλά το φιλούν και το βάζουν πάλι στο τραπέζι.

Η κομμένη όψη του ψωμιού βλέπει πάντα προς το κέντρο του τραπεζιού.

Το τραπεζομάντιλο με τα ψίχουλα του βραδινού φαγητού τινάζεται πάντα την άλλη ημέρα, λόγω των κακών πνευμάτων.

Τα ψίχουλα πάντα πετιούνται στον κήπο για να τα φάνε τα πουλιά.

Τα ξερά κομμάτια μουλιάζουν στο νερό και τα τρώνε οι κότες.

Τίποτα δεν πρέπει να πεταχτεί από το ψωμί, γιατί σημαίνει ζωή για το σπίτι.